زنانی که از نی و موی بز دیوار زندگی می‌سازند
ارتباط فردا: در میان دشت‌های بیکران غرب ایران، هنوز هم صدای به هم خوردن نی‌های تازه بریده‌شده به گوش می‌رسد، آوایی که خبر از زنده بودن یکی از کهن‌ترین صنایع دستی ایران می‌دهد؛ «چیق‌بافی».
چیق که در زبان‌های محلی به نام‌های «چیغ»، «چیت» یا «نی‌چی» نیز شناخته می‌شود، پوششی سنتی برای دیواره چادرهای عشایری است. دیواری که از نی‌های خودرو و موی بز ساخته می‌شود و قرن‌هاست مردمان کوچ‌نشین را از باد، باران، سرما و گرمای بیابان محافظت کرده است.
از نظر فنی، «چیق» نمونه‌ای شگفت‌انگیز از سازگاری انسان با طبیعت است. نی‌ها به‌سبب توخالی بودن، عایق حرارتی طبیعی محسوب می‌شوند؛ در روزهای بارانی، رطوبت سبب می‌شود تا ساقه‌های نی منبسط و به‌هم چسبیده شوند و مانع نفوذ آب شوند، و در گرما، انقباض نی‌ها به جریان هوا و تهویه ملایم درون چادر کمک می‌کند. از سوی دیگر، موی بز به دلیل داشتن لایه‌ای چربی، ضد آب است و همین ویژگی، دوام و استحکام چیق را در برابر شرایط دشوار کوهستانی تضمین می‌کند. حتی گفته می‌شود مارها و جانوران ریز نیز نمی‌توانند از میان تار و پود موی بز عبور کنند، نکته‌ای که بر ارزش کاربردی آن افزوده است.
در گذشته، «چیق» نه تنها یک پوشش محافظ، بلکه عنصری زیباشناسانه در زندگی عشایر بود. زنان ایل با حوصله و مهارت، نی‌ها را در ردیف‌های منظم می‌چیدند و با پشم‌ها و کامواهای رنگی، طرح‌هایی هندسی و ذهنی بر آن می‌افزودند. هر نقش، روایتگر ذوق و سلیقه بافنده بود و گاه از باورها و نمادهای محلی الهام می‌گرفت.
بافت چیق، کاری ساده و سطحی نیست. این هنر نیازمند شناخت دقیق از مواد طبیعی، مهارت در بافت، و حوصله‌ای مثال‌زدنی است. نخستین گام، جمع‌آوری نی‌هاست. زنان عشایر نی‌های خودرو را از کنار رودخانه‌ها و دشت‌ها می‌چینند و پس از خشک‌کردن، آن‌ها را به اندازه‌های دلخواه برش می‌دهند. سپس رشته‌هایی از موی بز را که پیش‌تر تمیز و تابیده شده، به‌عنوان نخ اصلی به کار می‌برند تا نی‌ها را در کنار هم نگه دارند.
در مرحله بعد، زنان با نخ‌های پشمی و کامواهای رنگی روی سطح چیق، طرح‌ها و نقش‌هایی هندسی و ذهنی می‌بافند. این نقش‌ها معمولاً بدون طرح از پیش تعیین‌شده و بر اساس تجربه و سلیقه بافنده ایجاد می‌شود، از لوزی‌ها و مثلث‌های رنگی گرفته تا خطوط متقاطع و نمادهای برگرفته از طبیعت. همین ویژگی ذهنی و بداهه، به چیق چهره‌ای زنده و شخصی می‌بخشد.
مهارت در تنظیم فواصل نی‌ها، استحکام گره‌ها و هماهنگی رنگ‌ها نیاز به سال‌ها تجربه و تمرین دارد. بسیاری از زنان بافنده از دوران نوجوانی این کار را از مادرانشان آموخته‌اند و آن را بخشی از هویت خود می‌دانند.
علاوه‌بر دقت و مهارت، چیق‌بافی جلوه‌ای از خلاقیت و سازگاری با محیط است. زنان عشایر با بهره‌گیری از موادی که در اطرافشان یافت می‌شود، نی، موی بز، پشم گوسفند و رنگ‌های طبیعی، هنری را خلق کرده‌اند که در عین سادگی، کارآمد و زیباست.
هنر «چیق‌بافی» که یکی از شاخه‌های صنایع دستی حصیربافی به شمار می‌آید، در گستره‌ای از کرمانشاه، آذربایجان غربی، ایلام، کردستان، فارس و بخش‌هایی از لرستان رواج داشته است. در برخی روستاهای این مناطق هنوز هم زنان سالخورده با دستانی پینه‌بسته، چیق می‌بافند. نی‌های تازه از نیزار چیده می‌شود، خشک می‌شود و سپس با رشته‌های موی بز به هم بافته می‌شود تا پوششی سبک و مقاوم برای سیاه‌چادرها پدید آید.
به پاس ارزش فرهنگی و تاریخی این هنر، چیق‌بافی سال ١٣٨٩ در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسیده است. ثبت ملی، نشانه‌ای از جایگاه آن در هویت عشایری و صنایع دستی کشور است؛ چرا که چیق نه‌تنها نماد خلاقیت و سازگاری انسان با محیط زیست است، بلکه سندی زنده از پیوند میان مهارت زنان و دانش بومی نسل‌ها به شمار می‌آید.
با این حال، تغییر سبک زندگی عشایر و کاهش کوچ‌نشینی سبب شده است که چیق‌بافی نیز در خطر فراموشی قرار گیرد. امروزه بسیاری از خانواده‌ها دیگر از چادرهای سنتی استفاده نمی‌کنند و به دنبال آن، مهارت بافت چیق نیز به نسل جوان منتقل نمی‌شود. در بسیاری از مناطق، ابزارها و دارهای سنتی کنار گذاشته شده و تنها در برخی خانه‌ها یا کارگاه‌های کوچک یادگار آن باقی است.
با وجود این، تلاش‌هایی برای احیای این هنر در جریان است. در سال‌های اخیر، اداره‌های میراث فرهنگی در استان‌های غربی کشور، دوره‌های آموزشی چیق‌بافی را برای بانوان روستایی برگزار کرده‌اند. برخی هنرمندان نیز از نقش‌ها و بافت چیق در طراحی داخلی بوم‌گردی‌ها، دکوراسیون سنتی و حتی آثار هنری الهام گرفته‌اند.
امروز، چیق‌بافی به عنوان یکی از صنایع‌دستی شاخص کرمانشاه و ایلام شناخته می‌شود. بسیاری از پژوهشگران این هنر را از میراث‌های هویتی عشایر زاگرس‌نشین می‌دانند و باور دارند که چیق، همانند گلیم و جاجیم، بخش مهمی از فرهنگ مادی و معنوی منطقه است.
چیق‌بافی تنها یک هنر نیست، بلکه زبان بی‌کلامی است میان انسان و طبیعت؛ زبانی که در آن نی، پشم و موی بز به هم می‌پیوندند تا روایتگر داستانی از سازگاری، خلاقیت و زندگی در هماهنگی با زمین باشند. اگر حمایت‌ها ادامه یابد، شاید روزی دوباره بتوان نسیم کوهستان را دید که در لابه‌لای چیق‌های تازه‌بافته به رقص درمی‌آید.
انتهای پیام
منبع: خبرگزاری ایسنا
