بازار اراک میراث تجارت قاجار در قلب شهری مدرن؛ ثبت جهانی در راه است
خبرگزاری مهر؛ گروه استانها: بازار تاریخی اراک، قلب تپنده شهری است که از نخستین روزهای تأسیس در اوایل دوران قاجار، با نقشه‌ای مهندسی شده و معماری هدفمند شکل گرفت.
هنگامی که فتحعلی‌شاه قاجار پایه نخستین دیوارهای «سلطان‌آباد» را بنا گذاشت بازار، اولین و مهم‌ترین بخش شهر بود چراکه قاجاریان، رونق اقتصادی و تثبیت جمعیت در این منطقه را بدون یک شریان تجاری منسجم ممکن نمی‌دیدند.
هسته اصلی بازار در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری و در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار به دستور یوسف‌خان گرجی ساخته شد، بازار تاریخی اراک در دهم آبان ۱۳۵۵ با شماره ۱۲۸۵ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد، رویدادی که جایگاه این مجموعه را از یک مرکز خرید سنتی به اثری واجد ارزش فرهنگی و معماری ارتقا داد.
طرح بازار بر اساس دو محور اصلی شکل گرفته است؛ یک گذر شمالی جنوبی و یک مسیر شرقی غربی که در نقطه چهار سوق به هم می‌رسند. تعدد ورودی‌ها، اتصال به مسیرهای قدیمی شهر و گسترش حجره‌ها در امتداد راسته‌ها موجب شده این مجموعه ضمن حفظ الگوی سنتی، خوانایی شهری خود را نیز حفظ کند.
براساس ارزیابی‌های انجام‌شده، محدوده بازار و وابسته‌های تاریخی آن حدود ۱۴ هکتار وسعت دارد و دارای ۳۰ سرا است و از نمونه‌های شناخته‌شده بازارهای سرپوشیده کشور محسوب می‌شود.
با توجه به قدمت بنا و نیازهای عملیاتی کسبه، موضوع مرمت مستمر به یکی از ضرورت‌های اصلی بازار تبدیل شده و نهادهای محلی نیز این مطالبه را پیگیری می‌کنند.
بازار تاریخی اراک در مسیر ثبت جهانی
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: بازار تاریخی اراک در فهرست موقت یونسکو قرار دارد و هرگونه مرمت و بازسازی باید با رعایت استانداردهای بین‌المللی و حفظ ارزش‌های تاریخی انجام شود.
حسین محمودی افزود: تفاهمنامه چهار جانبه میان میراث فرهنگی، شهرداری اراک، اداره کل اوقاف و هیئت امنای بازار اراک به منظور هماهنگی و تسریع در انجام اقدامات مرمتی این مجموعه تاریخی تنظیم شده است.
وی گفت: سال گذشته، برای مرمت جداره‌ها و کف‌سازی تیمچه اصلی بازار اراک، مبلغ ۴۰ میلیارد ریال هزینه شد و کارهای بام‌سازی سنتی و سبک‌سازی بام در سرای نوذری به عنوان یکی از بخش‌های مهم این بازار تاریخی به انجام رسید.
محمودی تصریح کرد: در حال حاضر، بام‌سازی در بخش‌هایی از راسته اصلی بازار تکمیل شده و سقف شیروانی در سرای هزاوه ای ها نصب شده و طبقه بالای این سرا نیز با اعتباری بالغ بر ۱۰ میلیارد ریال مرمت و بازسازی شده است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی ادامه داد: کسبه فعال در سراهای نوذری، فلسطین و کاشانی با تأمین مصالح و تخصیص ۴ میلیارد ریال اعتبار، بخش‌هایی از این مجموعه را به خوبی مرمت کردند.
وی تاکید کرد: ایوان چوبی سرای فدوی نیز با ۶ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار به صورت کامل مرمت شده و آماده بازدید عموم است.
محمودی افزود: طبق تفاهمنامه چهارجانبه، تأمین اعتبار ۲۰۰ میلیارد ریالی برای ادامه مرمت‌های جامع بازار اراک در دستور کار قرار گرفته و ضمانت اجرایی و تسهیل‌گری‌های لازم نیز از سوی استانداری و دادگستری فراهم شده است.
وی گفت: ۱۲ کارگاه برای مرمت بخش‌هایی از راسته اصلی بازار و سراهایی مانند سرای کتاب‌فروش‌ها و سرای اکبریان فعال هستند و مرمت‌ها شامل بندکشی جداره‌ها، تعویض طاق‌های آسیب‌دیده، پاک‌سازی لایه‌های فرسوده، عایق‌کاری سنتی بام و کف‌سازی سراها است.
محمودی تاکید کرد: سال گذشته ۳۰۰ میلیارد ریال از اعتبارات شهرداری و میراث فرهنگی صرف مرمت بازار شد و امسال نیز ۵۸۰ میلیارد ریال از همین منابع برای ادامه مرمت‌ها پیش‌بینی شده است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی تاکید کرد: مرمت و احیای کامل سرای کتاب‌فروش‌ها می‌تواند سهم مهمی در روند ثبت جهانی بازار تاریخی اراک داشته باشد.
وی افزود: این بازار در فهرست موقت یونسکو قرار دارد و قرار است کارشناسان بین‌المللی برای بازدید و ارزیابی آن حضور یابند و هرگونه بازسازی باید با رعایت اصول علمی، استانداردهای بین‌المللی و حفظ ارزش‌های تاریخی انجام شود.
۴۵۰ میلیارد ریال برای مرمت و احیای بازار تاریخی اختصاص یافت
شهردار بافت تاریخی اراک نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در سال جاری ۲۰۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات میراث فرهنگی و ۲۵۰ میلیارد ریال با پیش‌بینی منابع شهرداری به طرح‌های مرمت و احیای بازار تاریخی اختصاص یافته و اجرای پروژه‌ها بدون وقفه ادامه دارد.
حسین منصوری زاده گفت: در گذشته بخشی از پروژه‌ها به‌صورت مشارکتی انجام می‌شد و بعضی قراردادها به‌دلیل کمبود اعتبار نیمه‌تمام باقی می‌ماند.
وی افزود: در حال حاضر، شهرداری مستقیماً اجرای پروژه‌های مرمتی را برعهده دارد، پیمانکاران توسط مجموعه مدیریت شهری انتخاب می‌شوند و روند کار بدون هیچ‌گونه توقف در حال پیشرفت است.
منصوری زاده با اشاره به پروژه‌های عمرانی و مرمتی که در بازار تاریخی اراک در حال انجام است ادامه داد: بام‌سازی، نماسازی و مرمت سراهای نقشینه و گلشن با اعتبار ۱۰۰ میلیارد ریال در حال اجراست.
وی تاکید کرد: تخریب و نوسازی طاق‌های آسیب‌دیده و مرمت سرای اکبریان با اعتباری بیش از ۶۰ میلیارد ریال انجام می‌شود.
شهردار بافت تاریخی اراک افزود: رفع خطر و مرمت سرای تقوایی و سرای صندوق‌سازها با مجموع ۲۸ میلیارد ریال و نیز مقاوم‌سازی و مرمت بخش دیگری از سرای اکبریان با اعتبار ۳۵ میلیارد ریال در دست اقدام است.
وی ادامه داد: مرمت مقبره آقا سلطان با اعتبار ۳۵ میلیارد ریال و نماسازی و مرمت امامزاده عبدالله با تخصیص ۵۰ میلیارد ریال در حال اجراست.
منصوری زاده گفت: همچنین عملیات کف‌سازی گذرهای بازار همراه با جمع‌آوری شبکه هوایی با اعتبار ۳۰ میلیارد ریال پیش می‌رود و مرمت سازه چوبی و ورق‌های شیروانی سرای نو نیز با اعتباری نزدیک به ۲۰ میلیارد ریال در دست انجام است.
وی تأکید کرد: در بسیاری از سراها، اجرای سنگ‌فرش، حذف سیم‌های هوایی و کف‌سازی جدید به سرانجام رسیده و ظاهر بازار به‌صورت چشمگیری ساماندهی شده است.
منصوری زاده با اشاره به مرمت پشت‌بام بازار اراک گفت: کاهگل‌گذاری پشت‌بام‌ها در حال انجام و در برخی سراها در مراحل پایانی قرار دارد.
وی تصریح کرد: بخش عمده عملیات اجرایی سرای اکبریان به پایان رسیده و در فضای داخلی نیز داربست‌بندی و مرمت آجرهای فرسوده صورت گرفته است.
منصوری زاده گفت: تمامی آجرهای آسیب‌دیده در این سرا جمع‌آوری شده و بندکشی جدید در حال اجرا است.
املاک اوقافی هم مکلف به پرداخت سهم خود هستند
شهردار بافت تاریخی اراک با اشاره به تفاهمنامه سه‌جانبه میان شهرداری، میراث فرهنگی و اصناف بازار گفت: براساس شیوه‌نامه، ۳۰ درصد از مجموع هزینه‌های مرمتی باید توسط ذی‌نفعان پرداخت شود.
وی افزود: بسیاری از املاک بازار اوقافی هستند و مالکیت شش‌دانگ یا سرقفلی دارند که آن‌ها نیز باید سهم خود را پرداخت کرده که تاکنون نیز قول همکاری داده‌اند.
منصوری زاده تصریح کرد: از سال گذشته شهرداری اراک به‌صورت مستقیم به‌عنوان دستگاه اجرایی وارد پروژه‌های مرمتی شده است.
وی ادامه داد: پیش از این قراردادها توسط دستگاه‌های دیگر ثبت می‌شد و بخشی از کار به دلیل کمبود اعتبار نیمه‌تمام می‌ماند.
منصوری زاده تاکید کرد: در حال حاضر شهرداری به صورت مستقیم پروژه‌ها را پیش میبرد که این موضوع باعث تسریع عملیات و افزایش کیفیت شده است.
شهردار بافت تاریخی اراک افزود: تغییرات ایجاد شده در بازار به‌وضوح برای کسبه، گردشگران و عموم مردم قابل مشاهده است، همچنین بازار اراک همچنان فعال و پویا باقی مانده و کسبه از روند اقدامات انجام‌شده توسط مدیریت شهری به‌طور کامل مطلع هستند.
وی گفت: تمامی مداخلات در اولویت‌های تعیین‌شده تا پایان سال جاری به‌طور کامل تکمیل خواهد شد و تهیه و آماده‌سازی مستندات تصویری و ویدئویی پروژه‌ها برای ارائه به رسانه‌ها در دست اقدام است.
بازار تاریخی اراک تا پایان سال جاری بازسازی و مرمت کامل می‌شود
کارشناس امور زیربنایی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پروژه مرمت و بازسازی بازار تاریخی اراک تا پایان سال جاری به طور کامل تکمیل خواهد شد و بخش عمده طاق‌ها، سقف‌ها و سراهای بازار مرمت می‌شوند.
عادل حیدری با اشاره به فعالیت پنج پیمانکار فعال در مجموعه بازار تاریخی اراک گفت: پروژه‌های جاری شامل مرمت، بازسازی و نگهداری بناهای تاریخی بازار است و هم‌اکنون عملیات مرمت طاق‌های راسته بازار از خیابان امام آغاز شده و تا چهارسوق ادامه دارد.
وی افزود: بخشی از فعالیت‌های مرمتی شامل ترمیم سازه‌های موجود است که قابلیت بازسازی دارند و بخش دیگر مربوط به بازسازی کامل طاق‌ها و سقف‌هایی است که به دلیل ترک‌های عمیق، دیگر قابل استفاده نیستند.
حیدری تصریح کرد: در فرآیند بازسازی سقف‌ها، طاق‌ها ابتدا به طور کامل بازسازی می‌شوند و سپس با همکاری استادکاران، عملیات اجرای کاهگل، شیب‌بندی و نصب ناودان‌ها برای هدایت آب به صورت کامل انجام می‌شود.
وی با اشاره به اقدامات مرمتی داخل سراها ادامه داد: دیوارهای آسیب‌دیده اطراف مغازه‌ها پس از تقویت پی و اتصال مجدد مرمت می‌شوند و ناخن‌ها و کف‌سازه‌های پوسیده بازسازی شده و کف حیاط‌ها با آجر قزاقی ۲۰×۲۰ بازسازی می‌شود.
کارشناس امور زیربنایی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی تاکید کرد: در راستای بازگرداندن اصالت بنا، برخی حوض‌های وسط حیاط که به باغچه تبدیل شده بودند، به وضعیت اولیه خود بازسازی می‌شوند و درختان نامناسب که به بنا آسیب می‌رسانند، حذف خواهند شد.
وی افزود: حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد پروژه راسته بازار پیشرفت داشته و با ادامه فعالیت‌ها تا پایان سال تکمیل خواهد شد.
حیدری گفت: برای اجرای کامل این پروژه‌ها، ۲۵۰ میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی شده بود که مسئولان استان تاکنون ۲۰۰ میلیارد ریال آن را مصوب کرده‌اند و شهرداری نیز در تأمین بخشی از اعتبار همکاری می‌کند.
وی تاکید کرد: تقریباً تمامی سراها و تیمچه‌های بازار، به جز موارد محدود، نیازمند مرمت و بازسازی کامل هستند و اقدامات مرمتی طبق برنامه‌ریزی دقیق ادامه خواهد یافت.
بازار تاریخی اراک نیازمند تیم‌های تخصصی مرمت و پیمانکاران آموزش‌دیده است
کارشناس امور زیربنایی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی با تأکید بر اهمیت تخصص در بازسازی آثار تاریخی گفت: مرمت این بازار کار ساده‌ای نیست و نیازمند تیم‌های کاملاً حرفه‌ای و پیمانکاران آموزش‌دیده است تا کیفیت و پایداری مرمت تضمین شود.
وی افزود: بر اساس برآوردهای اولیه، اعتبار مورد نیاز برای پروژه‌های مرمت بازار در سال جاری ۳۲۰ میلیارد ریال پیش‌بینی شده بود که این رقم کاهش یافته و هم‌اکنون ۲۸۰ میلیارد ریال اعلام شده است.
حیدری تصریح کرد: بازار مجموعه‌ای از سراها، تیمچه‌ها و راسته‌هاست و تعیین رقم نهایی مستلزم بررسی‌های موشکافانه داخل هر مغازه و شناسایی آسیب‌ها و نقاط بحرانی است.
وی ادامه داد: با توجه به قدمت بنای تاریخی، پایش مستمر و بازدید دقیق از داخل مغازه‌ها ضروری است؛ چرا که ممکن است خساراتی وجود داشته باشد که پیش‌تر شناسایی نشده‌اند.
حیدری تاکید کرد: از منظر مرمت و بازسازی، همکاری با اوقاف مشکلی ندارد و اجرای پروژه‌ها امکان‌پذیر است اما انتظار می‌رود اوقاف و دیگر نهادهای مرتبط، حمایت‌های مالی لازم را فراهم کنند.
وی افزود: پیش از این، سهم کسبه از هزینه‌ها در پایان پروژه دریافت می‌شد اما اکنون طبق رویه جدید ۳۰ درصد سهم آن‌ها از آغاز پروژه اخذ خواهد شد.
حیدری به پیشروی غیرمجاز برخی مغازه‌ها به معابر، پهن‌کردن بساط در راهروها و ورود گرد و غبار به بازار اشاره کرد و این موارد را تهدیدی برای پایداری مرمت دانست.
وی افزود: مرمت باید توسط میراث فرهنگی با تیم‌های تخصصی و پیمانکاران آموزش‌دیده انجام شود تا کارگران ماهر با دستمزد مناسب فعالیت کنند و کیفیت و تداوم پروژه تضمین گردد.
کارشناس امور زیربنایی اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی ادامه داد: سرمایه‌گذاران اقتصادی می‌توانند در مرمت و احیای بازار نقش مؤثری ایفا کنند مشروط بر آنکه موانع قانونی و پیچیدگی‌های اداری مرتفع شود.
وی افزود: با حمایت شهرداری و میراث فرهنگی، سرمایه‌گذار می‌تواند پروژه‌ها را اجرا کرده و پس از مدتی، مالکیت یا بهره‌برداری از آن را در اختیار گیرد؛ این شیوه مشارکت، به حفظ آثار تاریخی و احیای اقتصادی آن‌ها کمک می‌کند.
حیدری تصریح کرد: هدف اصلی حفظ اصالت و زیبایی بازار تاریخی است و برای تحقق آن، مدیریت یکپارچه، بهره‌گیری از نیروهای متخصص، حمایت مالی دولت و مشارکت هوشمندانه سرمایه‌گذاران ضروری است.
گفتنی است بازار تاریخی اراک تنها یک بنای قدیمی نیست بلکه حافظه شهری، شناسنامه اجتماعی و بخشی از اقتصاد سنتی شهر در آن جریان دارد.
ثبت ملی این مجموعه و پیگیری برنامه‌های مرمتی، فرصتی برای حفظ هویت تاریخی اراک و انتقال این میراث به نسل‌های آینده است و تداوم این مسیر نیازمند همکاری بخش خصوصی، کسبه و دستگاه‌های مسئول خواهد بود تا بازار همچنان زنده و کارآمد بماند.
منبع خبرگزاری مهر
